Потекло на Иконите

Иконите потекнуваат од повеќе цркви во градот Тетово (Св. Никола, Св. Богородица, Св. Димитриј и Св. Кирил и Методиј) и од поширокиот тетовски регион (црквите и капелата на манастирот Лешок, црквата Св. Петка во с. Вратница, црквата Св. Богородица во с. Беловиште, црквата Св. Богородица во с. Јелошник, црквата Св. Теодор Тирон во с. Јанчиште, црквата Св. Мина во с. Волковија, црквата Св. Ѓорѓи во с. Волковија, црквата Св. Ѓорѓи во с. Отуње).

Временска рамка на збирката икони

Оваа збирка икони дава одличен увид во развојот на иконописот во Македонија низ целиот XIX и почетокот на XX век. Ја сочинуваат дела од познати/потпишани зографи и зографски работилници, како и од неколку неидентификувани автори.

Најстарите икони во галеријата, се само две, кои датираат од крајот на XVIII век.

Едната од нив е иконата Вознесението на св.Илија, (сл. 1) која претставува редок примерок на ликовен и литературен спој, мошне карактеристичен за ракописите. Врз композицијата е испишан опширен текст преземен од Акатистот на св. Илија, пишуван на локален говор. Иконата најверојатно настанала во монашка работилница. Сликарството поседува елементи на наивизам со дводимензионален пристап, рудиментарен цртеж и употреба на живи и чисти бои.

Втората е мала по димензии иконата Св. Димитриј на коњ, кој го прободува бугарскиот цар Калојан, со тројца јереи во горниот дел (сл. 2), а која според стилските карактеристики најверојатно произлегла од некоја корчанска работилница.

Зографи на иконите

Најголемиот број зографи се домашни мајстори и потекнуваат главно од Велешкиот, Крушевскиот, Дебарскиот и Малореканскиот крај. Тоа се: Дичо Крстев зограф (1855, 1860, 1861) и Аврам Дичов (1873) од Тресонче (Тресанче), Михаил Ѓурчинов од Галичник (1879), Јосиф и неговиот брат Јаков Радев Мажовски од Лазарополе (1866, 1884, 1896, 1897), Константин Јаков (Бундовски) од Галичник (1884, 1886), Евгениј Поп Кузманов од Галичник (1882, 1888), Крсто и Константин Николиќ и Русалим Крстиќ од Лазарополе, и најмладиот меѓу нив, Димитриј Андонов Папрадишки од Папрадиште (1927).

Со дополнителната стилската анализа на повеќе икони од збирката, идентификувани се уште тројца автори, Јереј Петар, Дамјан од Крушево и Анастас од Крушево, кои не оставиле потписи врз своите дела.

Значајно за нас, е евидентираната икона која е најверојатно од локален теотовски зограф Јане Шишич (1856)

Освен икони од домашни автори во Галеријата се изложени и икони од тројца зографи со руско потекло, Николај Јосиф, Константин Апостолович и Георги Авраамович, кои живееле и твореле во Ерусалим. Само за мал број икони со мошне препознатлив иконографски концепт може да се претпостави дека е грчки импорт.



Меѓу непотпишаните зографи е идентификуван Јереј Петар, на кого му се припишуваат три икони од црквата Св. Атанасиј во Лешочкиот манастир (сл. 3). Активноста на јереј Петар се следи во тетовскиот крај, како и во Скопје, каде што слика икони за црквата Св. Спас. Во ликовниот израз на овој плоден иконописец се забележува одредено влијание од руската уметност од крајот на XVIII и почетокот на XIX век. Корпулентни, но без волуминозност, фигурите се обликувани со нагласен врежан цртеж и светли тонови со скуден дијапазон на бои. На подоцнежната фаза на овој зограф би можеле да му се припишат уште две икони што потекнуваат од с. Јелошник, Богородица со дете од типот Одигитрија (сл. 4) и Св. Јован Претеча Кефалофорос, датирани во 1834 година и сликани во традиционална византиска иконографија. Дарителскиот текст испишан на иконата св. Јован Претеча на црковно-словенски јазик е значаен поради споменувањето на топонимот (Ј)Елошник.

Зограф Крсте од Велес е уште еден мошне плоден зограф од почетокот на XIX век, чија активност може да се следи од 1815 до 1835 година. Застапен e со иконата Богородица со дете, која потекнува од Лешочкиот манастир (сл. 5). Датирана е во 1831 год. според нејзиниот пандан, иконата Исус Христос Велик Архијереј, која се чува во збирката на икони во Музејот на Македонија, и на која зографот се потпишал. Покрај препознатливиот ликовен израз двете икони имаат исти димензии, исти рамки и иконографски детали, како што се: стилизираниот барокизиран трон, дезенот на тапицирот од наслонот, златната заднина, сигнатурите испишани со бела боја, зрачните светлосни рефлексии околу ореолот и тн. Икони од овој тип од 30-тите години на XIX век има и во галериите на штипските цркви Св. Богородица и Св. Никола, како и во збирката икони во Музејот на Македонија.

Со својот специфичен стилски израз се издвојува и зографот Дамјан од Крушево. Идентификуван е на три престолни икони од црквата во с. Беловиште (сл. 6) и на три престолни икони, царски двери и една деисисна икона од црквата во с.Вратница (сл. 7). Освен годината на сликањето 1842, којашто е запишана на иконата Св. Димитриј, тој не соопштува други податоци за себе.
Овој зограф малку порано е откриен во околината на Скопје, во црквата Св. Петка во с. Побужје и во Побушкиот манастир Св. Богородица (каде што запишал дека е „зуграф и духовник“), потоа во манастирот Св. Архангели Кучевишки, во црквата Св. Спас во с. Кучевиште и во црквите Св. Никола во с. Љубанци и Св. Никола во с. Добри Дол.

За зографот Јане Шишич се претпоставува дека е локален мајстор од тетовскиот регион чие име е потврдено на малата празнична икона Крштевањето Христово, сликана во 1856 година (сл. 8). Иконографијата е проследена со наивен цртеж, живи бои и изразит графицизам.

Познатиот крушевски зограф Анастас е идентификуван на две икони. На првата е претставен Св. Наум, големиот подвижник, чудотворен молитвеник и духовник, кој е насликан во великосхимничка облека без качулка на главата, со модел на црква/ротонда во левата рака (сл. 9). На втората икона е претставена Богородица Гликофилуса (Слаткољубива), со коњанички претстави на св. Ѓорѓи и св. Димитриј и допојасна фигура на св. Никола меѓу нив во долниот дел, датирана во 1853 година. Сигнатурите се пишувани на грчки.
Опусот на Анастас, кој е татко на Коста, Вангел и Никола, (исто така плодни зографи) е импозантен и се следи преку делата во манастирот Трескавец 1847, с. Ресава 1845-1847, с. Гарниково, 1847, село Ума 1862-1863. 

Најзначаен дел на оваа збирка се иконите на Димитар Крстев - Дичо од Тресонче, зограф кој одбележа една епоха. Од неговиот импозантен опус, во поставката се изложени икони што потекнуваат од црквите во с. Волковија (сл. 12) и Тетово. Станува збор главно за престолни икони и зa неколку икони од мал формат и царски двери, кои настанале меѓу 1855 - 1861 година. Делата се работени под силно влијание на италокритскиот манир со „барокни“ елементи прифатени како украс и еден вид реалистичко моделирање на инкарнатот на светителските ликови. Додека на почетокот е присутен графицизам со површинско третирање на облеката, кон крајот на четириесеттите години на XIX век творечката зрелост на Дичо ќе еволуира со впечатлив стилско-уметнички израз, со тонска моделација и сложена технологија во примената на повеќе техники. Боите што ги користи се чисти, јаки, често комплементарни и секогаш контрастни, а тука е и обилното користење на златото. По углед на своите претходници и современици, малите формати, како што се празничните икони, ги исполнувал со мноштво фигури, впечатлива архитектура и пејзаж во заднината.

На иконите се забележува стилска хетерогеност во застапените елементи од повеќе уметнички епохи и стилови на Византија, маниризмот, барокот, дури и на реализмот. Иконата Св. Симеон Столпник (сл. 10) најверојатно настанала во време кога е сликана серијата икони за иконостасот на соборниот храм Света Троица во Врање (1859).

Зографот се потпишал на иконите Архангел Михаил и Св. великомаченик Мина Египетски (сл. 11), датирана во 1855 година. Иконата Богородица со дете од типот Одигитрија (Патоводителка) во долниот дел е иконографски дополнета со уште четири светителски допојасја на св. Спиридон, св.Петка, св. Стилијан и св. Никола. Менолошката икона со тројца светители, Софрониј, патријарх Ерусалимски, Архангел Михаил и св. Стефан, крал Дечански (сл. 13), говори за богатата сликарска ерудиција на овој исклучителен уметник. Три престолни икони, дела на неидентификуван зограф, потекнуваат од иконостасот на црквата Св. Богородица во с. Беловиште, и не се сликани со ист квалитет. Забележана е само годината на нивното создавање, во 1863, врз ореолот на св.Никола. Се издвојува ликот на Исус Христос (сл.14), кој изгледа е работен според предлошката на иконата Исус Христос од Бигорскиот манастир, од крајот на XVIII век.

Уште две икони од колекцијата заслужуваат внимание поради нивната тематско-иконографска и стилска вредност. Иконата Богородица Умиление со дете на нејзината десна рака е датирана во 1857 година (сл. 15). Од горната страна на Богородица се поставени допојасја на тројца јереи: Василиј, Јован Златоуст и Григориј, лево од неа е еден од најпопуларните српски светители, св. крал Стефан Дечански, чиј култ од династички светител преку нов мартир континуирано траел низ целиот XIX век, десно е св. Трифун, кој, исто така, се поврзув со династијата Немањиќ, додека долу се допојасјата на светителките Варвара, Параскева и Екатерина.

Иконата Св. великомаченик Ѓорѓи и Алимпиј Столпник (сл. 16) е датирана во 1863 година и претставува навидум невообичаен идејно-тематски склоп, чие поврзување има оправданост во заедничкото прославување на двајцата светители на 26 ноември/9 декември (со св. Стилијан).

Јосиф Радев Мажовски од Лазарополе (1830-1910) е автор на четири икони од мал формат (сл.17-18), кои потекнуваат од празничниот ред на иконостасот од црквата во с. Вратница. Зографот се потпишал на иконата Благовештение. Јосиф потекнува од семејство во кое татко му Радул Кузманов Мажовски и браќата Јаков и Исаија се занимавале со зографство. Делата на Јосиф не поседуваат уметнички квалитети, но занаетчиски се поткрепени со добро познавање на технологијата и иконографијата преземени најверојатно од ерминиите што ги користел Дичо зограф.

Омилената тема на зографите од XIX век била Богородица од типот Одигитрија, со епитет Елеуса, често во придружба на други светители. Така, на иконата од Тетово, Богородица Всецарица Небесна е насликана како ја крунисуваат архангелите Михаил и Гаврил, лево и десно се св. Никола и св. Јован Пртеча во став на моление, а во фризот во долниот дел на иконата се насликани допојасја на св. Георги, св. Константин и Елена и св. Димитриј. Сигнатурите се пишувани на грчки јазик.

Иконата Богородица Одигитрија, со епитет Умилителна од Тетово (сл. 19), има традиционална иконографија на која се забележува еден карактеристичен детаљ - развиен свиток во скутот на малиот Христос, посебно користен од познатите самоковски зографи (Самоков, Бугарија).

На иконата Богородица „Несвенлива роза“ (сл.20), чиј автор е руски зограф, кој работи во ерусалимска работилница, допојасната Богородица е насликана како царица, а Христос дете во цел раст, облечен во царски дивитисион со сфера во десната и жезол во левата рака. Оваа иконографска предлошка ќе биде мошне омилена кај современиците. На иконата Богородица Одигитрија, со епитет Елеуса, која е веројатно грчки импорт, освен крунисувањето на Богородица од архангелите Михаил и Гаврил, се насликани уште св. Василиј од левата и св. Јован Крстител Кефалофорос од десната страна. Долните агли се исполнети со коњанички фигури на св. Ѓорѓи, кој ја убива ламјата и на св. Димитриј, кој го прободува кралот Калојан, а меѓу нив е насликана стоечка фигура на св. Елефтериј, епископ на Илирик. Сигнатурите се пишувани на грчки јазик.