Во нив има илјадници документи за Македонија и Југославија, но јас заради темата на страницата се потрудив да истражам што е пишувано за Тетово. Што шпионите во тоа време исвестувале за Тетово и што како информација за Тетово стигало до Вашингтон.
Јас се потрудив да ги исчитам сите за да неморате вие, и овде ви давам целосен пресек.
Овие документи се вреден историски извор, за сите истражувачи на периодот од 2.светска војна до 1995. Сите документи можат да се погледнат на интернет страницата на ЦИА: https://www.cia.gov/library/readingroom/
При претрага, Тетово се споменува во точно 89 документи, од кој најмалите се на 1 страница а најголемите на 700 страници. За вас ги прелистав сите и подолу за прв пат ви давам анализа што се од Тетово било од интерес за Вашингтон.
Во овие 89 документи во кои се споменува наше Тетово (има 101 но другите се за градчето со исто име во Бугарија), дури 65 се со историско значење и може да се извлече релевантен податок. Останатите 24 се општи документи за Југославија или Македонија во кои Тетово само се попатно се споменува (пример: при набројување градови, научни анализи за географија и сл.).
Најстариот документ кој се однесува на Тетово е од 02.11.1945 (испратено од Лондон за Вашингтон, во кој се споменуваат на 26 страни шпиони од Балканот и кодирани имиња и меѓу нив, на стр.11, дека за соработник се понудил тогашниот Тетовски Муфтија !) - СЛИКА 1 ДЕСНО.
Најновиот документ е од 21.12.1995 (каде во погoлем извештај за кризата во бивша ЈУ, се споменува проблемот со тензиите околу тетовскиот универзитет).
Што содржат овие 65 документи за Тетово, од кои најголем дел се од 1940-тите и 1950-тите?
Воени информации
Најголем дел од нив се она што навистина ЦИА ја интересирало а тоа се шпионски информации за воени информации и распоред на воската. Најчесто се тоа цели списоци од над 10-тина страни за распоред на војската низ цела Југославија па се споменува накратко што има и во Тетово. По датум на извештајот:17.10.1947 – Во Тетово е стационирана 2-рата тенковска дивизија со 11 моторизирана бригада,
07.11.1947 – дека 2-рата оклопна дивизија има 1 бригада и во Тетово 08.04.1948 – дека Тетово е во 5-тата Армиска Област со стационирана 5-та Оклопна Бригада
18.10.1948 – во детална листа што содржи 5-тиот Армиски Корпус, стои дека во тетово е стационирана 32-та Тенковска Бригада
17.03.1949 – во ургентна дојава стои дека Војската има 27 магацини за оружје вкопано на двете страни на Шара кон крајот на 1948. Некои од нив се околу 8 тетовски планински села.
31.01.1951 – Распоред на 42.дивизија (од Тетово во Охрид) со седиште во Кичево. Во Тетово има 45 луѓе со претпоставен Живко Лечовски
14.02.1951 – Еден од ретките документи кој се однесува само за Тетово. На 2 стр има детална информација и опис на касарната во Тетово каде бил сместен 87.пешадиски полк на чело со словенечкиот Мајор Фердо Толар. Следи листа колку пушки имаат, колку телефони, радио станици и др. Покрај тоа има и една Тенковска единица со 15 тенкови од советско и германско производство. - СЛИКА 2 ДЕСНО20.12.1951 – 96.внатрешен батаљон на КНОЈ е со седиште во Гостивар и има 3 оддели, од кои 1 во Тетово.
01.12.1970 - На 65 страни извештај за Југословенската Војска по градови. На стр.52 е описот на Касарната во Тетово (обезбедена, 4 бараки во форма на Т, 3 гаражи, 2 придружни згради, 20 возила од еден вид (пречкртано кои) и 40 возила од друг вид (пречкртано кои) - СЛИКА 3 ДЕСНО
01.07.1983 – Во листа на фотографии на 700 стр од воени инсталации од цел свет, стои во списокот опис на фотографија и од Тетово со наслов Тетovo Ammunition Depot East Construction (Магацин за Оружје во Тетово). За жал објавена е само листата на фотографии но не и самата фотографија.
Тетовскиот Аеродром
Голем интерес агентите на ЦИА покажале и за тогашниот Тетовски АЕРОДРОМ. Се работи за Аеродромот кај Жеровјане јужно од Тетово, кој постарите Тетовчани во 1960-тите и 1970-тите го памтат како спортски Аеродром на Аеро клубот во Тетово.
Се наведува дека е завршен пролетта 1948 на барање на Советите. Тој во 1940-тите и 1950-тите се споемнува во овие документи како Најмодерен Воен Аеродром на Балканот. Бил 2500 м долг и 150 м широк, на 8 км јужно од Тетово на левата страна од патот кон Гостивар. Најверојатно неговата важност опаѓа после информбирото и повлекување на Советите, што зборува зошто се споменува само од 1948 до 1951.
Заради тоа што ова е интересно и досега не опишано прашање деновиве ќе пуштам посебен текст само за темата Тетовскиот Аеродром во документите на ЦИА.
Инфраструктура и Администрација
Агентите известуваат за градење на новата железничка пруга Скопје-Тетово-Гостивар. Тоа всушност е замена на старата теснолинејка (градена уште од 1916) со нова стандарна поширока пруга. Дека оваа изградба е во тек кратко информираат во докуемнтите од 04.04.1949, 17.01.1951 и 10.01.1952. Во извештајот од 27.10.1950 пишува дека тогашната (стара) пруга е со ширина 600 мм и дека во Тетово има Станица со водна пумпа. Спред извештајот од 31.05.1951 стои дека делот од Скопје до Радуша бил завршен 1950, а сега се гради од Радуша до Тетово при што ќе има 3 тунели во вкупна должина од 567 м. Инаку, новата пруга е пуштена 1952.
Се известува и за електрификацијата на Југославија, при што за Тетово стои дека во Македонија пред војната само 10-тина села околу Тетово и Скопје биле осветлени а сега многу повеќе (извештај 07.07.1949); дека во 1949 електричната линија Тетово-Гостивар-Вруток е завршена, а сега е завршена и Тетово-радуша со линија од 35.000 волти (извештај: 08.03.1950). При анализа на електрификацијата на цела Македонија, наведува дека меѓу другите градови базна трафостаница има и во Тетово (извештај: 22.05.1950)
Уште во неколку документи кои ја опишуваат инфраструктурата во Југославија накратко е посочено за Тетово дека: има мост на кај Вардар со челична конструкција 80м долг и 6 м широк, и капацитет од 70 тони (10.12.1950); дека патот од скопје до Тетово е солиден со ширина од 6-10 м (21.12.1950); или дека 1950 е изграден патот Тетово-Качаник (08.03.1951)